Λογοτεχνική διαλεκτολογία |

Καπετάν Μιχάλης τού Ν. Καζαντζάκη

η κρητική διάλεκτος στο έργο

Οι ελληνικές διάλεκτοι έχουν μελετηθεί σποραδικά και όχι πάντα συστηματικά, καθώς υπάρχει η τάση μελέτης των κυρίαρχων μορφών γλώσσας, όπως και της πρότυπης κοινής ελληνικής (Μαθιουδάκης & Καρασίμος, 2023: 145). Αυτό συμβαίνει καθώς, στην κοινή συνείδηση, η γλώσσα ταυτίζεται με τον πρότυπο γλωσσικό κώδικα και μάλιστα με τη γραπτή εκδοχή αυτού (Παπαναστασίου, 2015/Ράλλη, 2011/ Τζακώστα, 2014), αντιμετωπίζεται κανονιστικά και οι διάφορες γλωσσικές ποικιλίες, πέραν της πρότυπης, δε διεγείρουν το ενδιαφέρον, αλλά μάλιστα αποτελούν αντικείμενο χλευασμού και υποτίμησης (Παπαναστασίου, 2015). Η ίδια κατάσταση επικρατεί και στα λογοτεχνικά κείμενα που περιλαμβάνουν διαλεκτικά στοιχεία· ενώ τα κείμενα γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας και σχολιασμού, τα διαλεκτικά στοιχεία δε μελετώνται εις βάθος, παρόλο που τα κείμενα αυτά συνετέλεσαν στη διατήρηση αυτών των διαλεκτικών στοιχείων.

Η μελέτη, βέβαια, των διαλεκτικών στοιχείων στη λογοτεχνία δεν αποτελεί μια απλή υπόθεση και διαδικασία, αλλά εγείρει ζητήματα φωνολογίας, μορφολογίας, σύνταξης της διαλέκτου και δεν πρέπει να ταυτίζεται μονοδιάστατα με το λογοτεχνικό ύφος. Ας σκεφτούμε, επίσης, ότι η γλώσσα αποτελεί πολιτισμικό και κοινωνικό φαινόμενο και καθορίζει την κοινωνική ταυτότητα των ομιλητών/τριών και παρέχει πληροφορίες για τη σύσταση της κοινωνίας και την κοινωνική ζωή (Holmes, 2016). Έτσι, η ένταξη διαλεκτικών επιλογών σε ένα κείμενο δεν μπορεί παρά να είναι στοχευμένη και να συντείνει στην κατασκευή κοινωνικών ταυτοτήτων. Φαίνεται, βέβαια, πως και οι διαλεκτολόγοι δεν ασχολούνται με τα αισθητικά αποτελέσματα της χρήσης διαλεκτικών στοιχείων στη λογοτεχνία (Χαραλαμπάκης, 2021).

Στην ελληνική λογοτεχνία συναντά κανείς λογοτεχνικά αριστουργήματα, γραμμένα σε αμιγή διάλεκτο (εδώ η αναφορά γίνεται στην κρητική), όπως είναι τα έργα τού Βιτσέντζου Κορνάρου, αλλά και τέτοια με μεγάλη χρήση διαλεκτισμών σε όλα τα επίπεδα γλωσσολογικής ανάλυσης (φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, λεξιλόγιο), όπως είναι τα έργα τού Νίκου Καζαντζάκη και τού Παντελή Πρεβελάκη. Παρόλη τη χρήση των διαλεκτισμών σε καθημερινό επίπεδο -η κρητική υπάγεται στις διαλέκτους που έχουν πολλούς ομιλητές- αλλά και τη χρήση της σε αναγνωρισμένα λογοτεχνικά έργα, στην κοινή γνώμη οι διάλεκτοι εκλαμβάνονται ως μη κωδικοποιημένες/μη γραπτές μορφές και συχνά κατώτερες (Τζακώστα & Μπετεινάκη, 2019). Από γλωσσολογικής οπτικής, η παραπάνω άποψη είναι ανακριβής και οδηγεί σε αρνητικό στιγματισμό των διαλεκτόφωνων ομιλητών και των διαλέκτων και σε ανεδαφικές απόψεις- μύθους περί ανώτερων και κατώτερων γλωσσικών κωδίκων (Τζακώστα, 2019), με τη θέση ανωτερότητας να κατέχει η κοινή νεοελληνική, η οποία στην ουσία αποτελεί και μια ακόμη γλωσσική ποικιλία. Το μοναδικό γλωσσολογικό κριτήριο ταξινόμησης γλωσσικών ποικιλιών είναι η ταυτόχρονη και παράλληλη απόκλιση γλωσσικών ποικιλιών μεταξύ τους και από την κοινή σε όλα τα επίπεδα γλωσσολογικής ανάλυσης. Υπό αυτό το πρίσμα, μπορούν να θεωρηθούν όλες οι ποικιλίες αυτόνομα και ισότιμα γλωσσικά συστήματα (Τζακώστα, 2022: 119-120).

Με το παραπάνω σκεπτικό, το παρόν κείμενο στοχεύει στην ενδεικτική ανάδειξη της κρητικής γλωσσικής ποικιλίας σε όλα τα επίπεδα γλωσσολογικής ανάλυσης βάσει των οποίων διαρθρώνεται και η ανάλυση και στη συμβολή της στην κατασκευή κοινωνικών ταυτοτήτων στο ιστορικό μυθιστόρημα Καπετάν Μιχάλης τού Νίκου Καζαντζάκη. Η επιλογή τού συγκεκριμένου έργου βασίστηκε στη συνάφεια του περιεχομένου με την κρητική ζωή και πραγματικότητα, όπως ομολογεί και ο ίδιος ο συγγραφέας στον πρόλογο: «Όταν άρχισα τώρα στα γεράματα να γράφω τον Καπετάν Μιχάλη, ο κρυφός μου σκοπός ήταν τούτος: να σώσω, ντύνοντας το με λέξεις, τ’ όραμα του κόσμου όπως το πρωταντίκρισαν και το δημιούργησαν τα παιδικά μου μάτια. Κι όταν λέω τ’ όραμα του κόσμου, θέλω να πω το όραμα της Κρήτης. Δεν ξέρω τί γίνουνταν, την εποχή εκείνη, στ’ άλλα παιδιά τής λευτερωμένης Ελλάδας· μα τα παιδιά τής Κρήτης ανάπνεαν έναν αέρα τραγικό στα ηρωικά και μαρτυρικά χρόνια τού Καπετάν Μιχάλη, όταν οι Τούρκοι πατούσαν ακόμα τα χώματα μας και συνάμα άρχιζαν ν’ ακούγονται να ζυγώνουν τα αιματωμένα φτερά τής ελευτερίας».

Τα φωνολογικά χαρακτηριστικά, σύμφωνα με τους (Fromkin, Rodman & Hyams, 2013: 600):, μπορούν να συνοψιστούν στα παρακάτω:

τα υπερωικά τριβόμενα [x] ή [γ] μετατρέπονται σε φατνοουρανικά
το υγρό πλευρικό σύμφωνο [l] ουρανικοποιείται
τροπή του t σε θ του d σε δ
σίγηση του τελικού –ν
προσθήκη του [e]
αποβολή του συμφώνου [n] σε έξοδο συλλαβής
απλοποίηση συμφωνικών συμπλεγμάτων
προσθήκη του [γ] ανάμεσα σε δύο φωνήεντα
Τα μορφολογικά στοιχεία(Fromkin, Rodman & Hyams, 2013: 600):
άρθρο τσι αντί τις
ρηματική κατάληξη –όμε αντί –ούμε
ρηματική κατάληξη –άζω αντί –ίζω
ρηματική κατάληξη –ούνταν αντί – όνταν
Τα συντακτικά στοιχεία(Fromkin, Rodman & Hyams, 2013: 600):
η αντωνυμία σε μεταρρηματική θέση
στην προστακτική πρόταξη της αντωνυμίας
αποβολή του μορίου να πριν από το ρήμα με άρνηση

Στα περιγραφικά αποσπάσματα, στα οποία ακούγεται η φωνή τού αφηγητή, αξιοποιούνται διαλεκτικά στοιχεία μέσω των οποίων κατασκευάζεται για τον Καπετάν Μιχάλη μια ταυτότητα «κρητικοσύνης». Τα στοιχεία αυτά σχετίζονται με τη χρήση συμβόλων, όπως είναι το κρητικό μαντήλι και την κινησιολογία του: […] κι ο καπετάν Μιχάλης το άρπαξε, το ’στριψε και μαντιλόδεσε σφιχτά το χοντροκαύκαλο (στοιχείο λεξιλογίου) κεφάλι του. Έδωκε ύστερα σάλτο (στοιχείο λεξιλογίου και εκφραστική ιδιοτυπία) και στάθηκε στην πόρτα να πάρει αγέρα (στοιχείο μορφολογίας) […] Λίγο πριν προβεί σε εκδίκηση από τον αδελφοχτό του για τον θάνατο του αδερφού του, μαθαίνει πώς ο Νουρήμπεης έχει ευνουχιστεί και βρίσκεται σε αδιέξοδο πώς να πάρει εκδίκηση. Ο ευνουχισμός του φαντάζει ασύλληπτος, καθώς στερεί την αντρειοσύνη, τη μαχητικότητα: – Δε γίνεται! Δε γίνεται! Έγρουζε (στοιχείο λεξιλογίου) και πηγαινόρχουνταν (στοιχείο μορφολογίας) απάνω κάτω στο μαγαζί μέσα στο σκοτάδι. Δεν το δέχουμαι, δε γίνεται!

Τόσο στα διαλογικά, όσο και στα περιγραφικά, αποσπάσματα φανερώνεται η επιθετική του διάθεση, η ευερεθιστότητά του και η μαχητικότητά του μέχρι και την τελευταία του πνοή, με όραμα και στόχο την ελευθερία τής Κρήτης και τη δική του ελευθερία: […] -Δε με φτάνει η αποψινή μου έγνοια, μουρμούρισε ο καπετάν Μιχάλης- τί με θέλει ο σκύλος (στοιχείο λεξιλογίου) και μου μηνάει (στοιχείο λεξιλογίου) να κοπιάσω (στοιχείο λεξιλογίου), λέει, απόψε στο παντέρμο του; (στοιχείο λεξιλογίου) […] τα αίματά του έτρεχαν, μα δεν ένιωθε πόνο […] ένιωθε πως αλάφρωσε, πως γλίτωσε, πως τώρα μονάχα, ετούτην (στοιχείο μορφολογίας) τη στιγμή μονάχα, γύρισε στην πατρίδα. Δε συλλογίζουνταν (στοιχείο μορφολογίας) τίποτα. Όλες οι φράγκικες έγνοιες του μυαλού αφανίστηκαν, μάνα, γυναίκα, γιός αφανίστηκαν, και δεν έμενε μπροστά του παρά ετούτο (στοιχείο μορφολογίας) το ένα, παμπάλαιο χρέος […] Άπλωσε ο καπετάν Μιχάλης το χέρι, άρπαξε από τα μαλλιά, ανάερα, το σφαμένο (στοιχείο μορφολογίας) κεφάλι, το σήκωσε αψηλά, σαν μπαϊράκι, άγρια λάμψη περέχυσε το πρόσωπό του. […] Φαίνεται να απορρίπτει τη μόρφωση και τις σπουδές, οι οποίες στερούν από την αντρειοσύνη, ενώ αντίθετα αναδεικνύει ως σημάδι αντρειοσύνης την ετοιμοπόλεμη διάθεση και μαχητικότητα: […] Σπουδάζει, λέει, τί διάολο σπουδάζει; Θα καταντήσει κι ετούτος (στοιχείο μορφολογίας) σαν τον μπάρμπα του τον Τίτυρο, δάσκαλος! […] Αυτοί ’ταν άντρες, έγρουξε (στοιχείο λεξιλογίου) ο καπεταν Μιχάλης μαζώνοντας (στοιχείο λεξιλογίου) τα φρύδια του, αυτοί ’ταν άντρες οραδάτοι (στοιχείο λεξιλογίου), όχι εμείς, τα χαμαντράκια (στοιχείο λεξιλογίου)! […] Η στάση τού Καπετάν Μιχάλη απέναντι στη γυναίκα φαίνεται πως είναι υποτιμητική. Η Ρηνιώ, που πίσω από τη μορφή της κρύβεται μία από τις δύο αδερφές τού Καζαντζάκη, φροντίζει για το σπίτι και περιποιείται τους καλεσμένους και για πρώτη ίσως φορά ο Καπετάν Μιχάλης την προσέχει και ρωτάει ποιά είναι: […] Κάπου την είχε δει την κοπέλα τούτη (στοιχείο μορφολογίας) – ποια να’ ταν; Όλη τη βραδιά τι περιποιήσεις του είχε κάμει (στοιχείο φωνολογίας), πως ψυχανεμίζουνταν (στοιχείο μορφολογίας) άσφαλτα (στοιχείο λεξιλογίου) το τι ήθελε, νερό, κρασί, μεζέ, τσιγάρα κι έτρεχε και του το’ φερνε! Έγνεψε στη γυναίκα του, που μοίραζε το ψητό στους καλεσμένους: – Ποιά ’ναι η καλή κοπέλα αυτή; Τη ρώτησε δείχνοντας με το μάτι του τη Ρηνιώ, κάπου την έχω δει – μα πού; Η κυρά-Κατερίνα αναστέναξε: -Είναι η κόρη σου… αποκρίθηκε…

Σε ένα απόσπασμα εσωτερικού μονολόγου, φαίνεται να επικρίνει τους δαίμονες των ονείρων, γιατί του έφεραν στον ύπνο τον γυναικείο πειρασμό, την Κερκέζα γυναίκα τού αδελφοχτού του, η οποία αποτελούσε εμπόδιο στην εκπλήρωση του χρέους και του ηρωισμού του: -Ανάθεμα τον ύπνο, έγρουξε (στοιχείο λεξιλογίου), ανάθεμά τον. Αυτός ανοίγει στους δαιμόνους (στοιχείο λεξιλογίου) και μπαίνουν. Τέλος, αναφερόμενος προς τον αδερφό του, Μανούσακα, με στόχο να καταπραΰνει τη διχόνοια και το συγκρουσιακό κλίμα μεταξύ Κρητών και Τούρκων, προτείνει να πράξει όπως συμφέρει το νησί. Η ελευθερία τής Κρήτης είναι το απώτερο χρέος και ιδανικό: -Ζύγιασε (στοιχείο μορφολογίας) το λόγο που σου’ πα, αδέρφι Μανούσακα, είπε, ζύγιασέ τον καλά, σαν απομείνεις μοναχός, και πράξε ό,τι σε φωτίσει ο Θεός. Ό,τι συφέρει (στοιχείο μορφολογίας) την Κρήτη. Άλλο δεν έχω να σου πω. Έχε γεια!

Ο Νίκος Καζαντζάκης μέσα από τη γραφή του και την επιλογή των διαλεκτικών στοιχείων τής κρητικής γλωσσικής ποικιλίας κατασκευάζει για τον Καπετάν Μιχάλη την ταυτότητα του ανδρείου και μαχητικού Κρητικού. Στην ταυτότητα του αποδίδονται χαρακτηριστικά τυπικά ενός άνδρα της εποχής τής τουρκοκρατούμενης Κρήτης τού 1889, αγωνιστικότητα, θυσία για πατρίδα, αυταρχικός χαρακτήρας, αντιμετώπιση της γυναίκας ως κατώτερης ή ως πειρασμού. Τα διαλεκτικά στοιχεία παρουσιάζουν ποικιλία ως προς το λεξιλόγιο και οι ιδιαιτερότητες είναι κυρίως μορφολογικής φύσεως. Παρατηρείται πως ο Ν. Καζαντζάκης δεν ενσωματώνει πολλά τυπικά χαρακτηριστικά τής κρητικής διαλέκτου σε επίπεδο σύνταξης και φωνολογίας. Το τελευταίο χαρακτηριστικό ίσως να οφείλεται στους περιορισμούς που θέτει ο γραπτός λόγος. Ιδιαίτερη έμμονη αποδίδεται στο λεξιλόγιο και στην εύρεση πρωτότυπων λέξεων.

Ο Καπετάν Μιχάλης, σε όλο το μυθιστόρημα, φαίνεται να ενσαρκώνει κάποιες από τις νιτσεϊκές προσλαμβάνουσες του Ν. Καζαντζάκη που σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά τού Υπεράνθρωπου. Η θέληση για δύναμη είναι συνεχώς παρούσα και προσανατολισμένη στην εκπλήρωση του χρέους. Ο Καπετάν Μιχάλης υπερβαίνει μέχρι τέλους τα εμπόδια, υλικά και νοητά: τους Τούρκους και τον γυναικείο πειρασμό, την Εμινέ. Ακόμα και όταν, στο τέλος, δεν υπάρχει ελπίδα επιβίωσης, εξαιτίας τής τουρκικής απειλής, αυτός επιθυμώντας να ολοκληρώσει την προσωπική του πορεία και το χρέος του, ακόμα και λαβωμένος, συνεχίζει να μάχεται, θέτοντας ως στόχο το συλλογικό «συφέρο» τής Κρήτης, τού τόπου του και όχι την ατομική σωτηρία. Τα ιδανικά του τα ενσαρκώνει η Κρήτη, το χρέος -που παραπέμπει και στην Ασκητική– στην προσπάθεια, στη μαχητικότητα- και συνοψίζεται στο σύνθημα: Ελευτερία ή Θάνατος! Ελευθερία, ο απώτερος στόχος που επιτυγχάνεται με τον μηδενισμό, την απουσία πίστης σε υπερβατικές δυνάμεις και αναγωγή τής ελευθερίας τής πατρίδας σε θεό, σε αρχή και τέλος. Αν δεν υπάρξει ελευθερία, θα υπάρξει θάνατος, χωρίς φόβο με αποδοχή τής αγωνίας, των δυσκολιών και του κινδύνου. Θα λέγαμε πώς μέσα από αυτή τη διαδρομή γνωρίζει τον προσωπικό του θεό, τον εαυτό του, ο οποίος ταυτίζεται με την γενέτειρά του, την Κρήτη.

Αν λάβουμε υπόψη ότι μια εθνική γλώσσα ή η νόρμα διαμορφώνεται και από τη λογοτεχνία, στην οποία μπορούν να εντοπιστούν, όπως έγινε παραπάνω καταφανές, και διαλεκτικοί τύποι, είναι σημαντική η ενασχόληση με αυτήν την πτυχή της. Μέσα από τη μελέτη των διαλεκτικών στη λογοτεχνία στοιχείων καθίσταται εφικτή η συνειδητοποίηση του δυναμικού χαρακτήρα τής γλώσσας και η ενίσχυση των ιδιαίτερων πτυχών των (εθνοπολιτισμικών) ταυτοτήτων (Χαραλαμπάκης, 2021: 28). Επίσης, τα λογοτεχνικά κείμενα βοηθούν στη διαμόρφωση μιας σαφέστερης εικόνας τού τρόπου χρήσης των διαλεκτικών στοιχείων, δομών και των μορφολογικών αλλαγών ή αποκλίσεων (Μαθιουδάκης & Καρασίμος, 2023: 146).

Ειρήνη Κουτρουμπά

Βιβλιογραφία που αξιοποιήθηκε

Fromkin, V., Rodman, R. & Hyams, N. (2008). Εισαγωγή στη Μελέτη της Γλώσσας (επιμ. Γ. Ι. Ξυδόπουλος). Αθήνα: Πατάκης/Holmes, J. (2016). Εισαγωγή στην Κοινωνιογλωσσολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη/Καζαντζάκης, Ν. (2017). Ο Καπετάν Μιχάλης. Εκδόσεις Καζαντζάκη/Μαθιουδάκης, N. & Καρασίμος, A. (2023). Η διαλεκτική και νεολογική «Οδύσ(σ)εια» του Νίκου Καζαντζάκη: Μια υφολογική και μορφολογική προσέγγιση. Γλωσσολογία 30, 141-163 http://glossologia.phil.uoa.gr/ Παπαναστασίου, Γ. (2015). Η σημερινή κατάσταση των νεοελληνικών διαλέκτων. Στο Μαρίνα Τζακώστα (επίμ.), Η διδασκαλία των νεοελληνικών γλωσσικών ποικιλιών και διαλέκτων στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Θεωρητικές προσεγγίσεις και διδακτικές εφαρμογές. Αθήνα: Gutenberg, 3-48/ Ράλλη, Α. 2011. Η σύνθεση λέξεων. Διαγλωσσική μορφολογική προσέγγιση. Αθήνα: Πατάκης/ Τζακώστα, Μ. (2014). Οι γλωσσικές ποικιλίες στην ελληνική πρωτοβάθμια εκπαίδευση: σκέψεις και προβληματική για τον σχεδιασμό ενός προγράμματος διδασκαλίας. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 34: 406-414/Τζακώστα, Μ. (2019). Στάσεις μαθητών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σχετικά με τη χρήση και τη διδασκαλία των νεοελληνικών διαλέκτων στο σχολείο. Γλωσσολογία 27: 43-56/Τζακώστα, Μ. & Μπετεινάκη, Ε. (2019). Στάσεις φοιτητών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης σχετικά με τη χρήση και τη διδασκαλία των νεοελληνικών διαλέκτων στο σχολείο. Στο Αγγελική Ράλλη, Παναγιώτης Μπάρκας, Brian Joseph & Σταύρος Μπόμπολας (επιμ.), Πρακτικά 8^ου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτολογίας και Γλωσσολογικής Θεωρίας. Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών & Εργαστήριο Νεοελληνικών Διαλέκτων Τμήματος Φιλολογίας, 339- 355/Tζακώστα, M. 2022. Γλώσσα, κοινωνία και διάλεκτος. Στο Δ. Γούτσος & Σ. Μπέλλα (επιμ.). Κοινωνιογλωσσολογία. Αθήνα: Gutenberg. 107-132/Χαραλαμπάκης, Χ. 2021. Ποίηση και διάλεκτος. Στο Χ. Γ. Χαραλαμπάκης, Η γλώσσα και το ύφος νεοελλήνων λογοτεχνών. Granada: Centro de Estudios Bizantinos, Neogriegos y Chipriotas, 19-42.